Kiedy film boli naprawdę. O ponownym spotkaniu z ‘Długiem’”

Są takie filmy, do których wraca się z wahaniem – bo pamięć podpowiada, że bolało. Dług Krzysztofa Krauzego (Polska 1999) jest właśnie takim doświadczeniem. Kiedy włączyłem go ponownie po latach, poczułem to samo uczucie, które towarzyszyło mi za pierwszym razem: narastający ucisk w żołądku, irytującą bezradność i bezsilność, że ta historia wydarzyła się naprawdę. 

To film, który nie starzeje się ani na sekundę. Przeciwnie – z każdym rokiem jego realizm uderza mocniej. Nie ma tu nic z gładkiej opowieści o świecie przestępczym, żadnej sensacyjności, żadnego popisu. Jest za to codzienny strach, sucho podawany jak wyrok. Krauze buduje tę opowieść jak dokument emocji: dusi, przyspiesza tętno, kontroluje oddech widza. I chyba właśnie dlatego Dług wciąż uchodzi za jeden z najważniejszych polskich filmów po 1989 roku.

Fizycznie czuje się tu narastający terror – i to mimo że historia jest opowiedziana bez krzyku. Robert Gonera i Jacek Borcuch grają tak, jakby ktoś zamknął ich w mieszkaniu własnych lęków. Są zwyczajni, pełni ludzkich błędów i złudzeń, które stają się dla nich sidłami. Andrzej Chyra jako Gerard? Jedna z najbardziej hipnotycznie przerażających ról w polskim kinie, boleśnie pozbawiona przerysowania. Zimny, metodyczny, niesamowicie groźny – nie trzeba podnosić głosu, gdy zło mówi szeptem.

Wszystko w tym filmie pracuje na jedną, bezlitosną całość. Zdjęcia prowadzą nas przez szarą, miejską codzienność, która momentami wygląda bardziej klaustrofobicznie niż jakiekolwiek filmowe więzienie. Muzyka Michała Urbaniaka  – oszczędna, dotkliwa, jakby powstrzymywana przed wybuchem – podbija napięcie w punktach, w których człowiek sam chciałby odwrócić wzrok. A dźwięk? Realistyczny do bólu. Tu nie ma efektów – tu jest oddech, krok, trzask zamka, które wywołują gęsią skórkę.

To wszystko byłoby "tylko” świetnym filmem, gdyby nie fakt, że Dług powstał na podstawie prawdziwych wydarzeń. I to właśnie ta świadomość sprawia, że seans boli fizycznie. Krauze nie moralizuje, nie podaje widzowi gotowych ocen. Pokazuje ludzi osaczonych przez bezwzględnego egzekutora długów, przez strach, własne decyzje – a my, widzowie, zostajemy z tym sami.

Po latach widzę jeszcze coś więcej. Ten film to akt oskarżenia, ale jednocześnie kronika epoki, w której wolność przyszła szybciej niż porządek. Chaos transformacji, bezradność instytucji, pustka moralna – wszystko to odbija się w tej historii jak w pękniętym lustrze. Dług mówi o Polsce, w której wielu z nas dorastało, i w której zbyt często sprawiedliwość przychodziła za późno, albo wcale.